‘Ik ben ex-kankerpatiënt en dat is nog niet zo lang geleden.’ Andrea Evers, hoogleraar gezondheidszorgpsychologie aan het LUMC, benoemde het kort in de inleiding van de lezing die ze verzorgde tijdens het jubileumcongres van MMV. Ze overleed op 4 augustus 2025. Evers maakte zich tot op het laatst hard om het placebo-effect in de gezondheidszorg op de kaart te krijgen. ‘Ik zeg altijd: het ziekenhuis is een nocebo-omgeving. Dat heb ik zelf ook zo ervaren.’
‘Het placebo-effect gaat over alles wat er toe doet in de geneeskunde, behalve het medicijn. Het is wat wij de context noemen.’ In haar lezing tijdens het MMV-jubileumcongres op 5 oktober 2024 nam Evers de bijna 500 aanwezigen mee in haar fascinatie voor het placebo-effect. ‘Een prachtig, wetenschappelijk onderbouwd verhaal over de kracht van het woord’, aldus de introductie van dagvoorzitter internist-hematoloog Věra Novotný.
Dat ze zelf ervaring had met ziekte, noemde Evers kort. ‘Ik ben ex-kankerpatiënt en dat is nog niet zo lang geleden. Ik heb toen de relevantie van mijn eigen onderzoek ervaren en de toegevoegde waarde ervan voor mijn behandelverloop.’ Geboren in Arnsberg (Duitsland) studeerde Andrea Evers psychologie aan de universiteiten van Bielefeld en Amsterdam. Haar grootvader was huisarts in Duitsland en ontwikkelde in de jaren dertig van de vorige eeuw voedingsadviezen voor mensen met MS, vertelt ze. ‘Hij zocht uit in hoeverre het ziektebeloop bij MS beïnvloed kan worden door voeding, richtte een kliniek op en hield daar lezingen over. Dus ik voel me ook best verbonden met het verhaal van Moerman’, sprak Evers.
‘Missie om het placebo-onderzoek aan de reguliere zorg te verbinden’
Haar onderzoek legde mede de basis voor het inzicht dat psychologische gedragsfactoren een cruciale rol spelen in het verloop en herstel van medische aandoeningen. Sinds 2013 is Evers hoogleraar Gezondheidspsychologie aan de Universiteit Leiden. In 2019 werd ze benoemd tot lid van de Koninklijke Nederlandse Academie der Wetenschappen (KNAW) en ontving ze de Stevinpremie, de hoogste wetenschappelijke erkenning voor onderzoek met maatschappelijke impact in Nederland. ‘Het is mijn missie om het placebo-onderzoek in de reguliere geneeskunde te verbinden,’ sprak Evers enthousiast.
Voor het effect van context bij een medische behandeling nam de aandacht de afgelopen jaren over het algemeen toe, constateerde ze verheugd. ‘Artsen krijgen communicatiescholingen, en zijn ermee bekend, maar de zorggaat snel en er is weinig tijd, dus die kennis gaat nog wel eens verloren, terwijl we weten hoe belangrijk het is.’ De context heeft ook op het immuunsysteem effect. ‘In ieder leerboek over immunologie staat dat het immuunsysteem een lerend systeem is. Het doormaken van infecties maakt je sterker. Het is eigenlijk heel gek dat de context in de reguliere behandeling zo weinig betrokken wordt. Het geneesmiddel is daar maar een onderdeel van.’
‘Zou u aan zo’n operatie mee willen doen? Ik niet!’
‘Artsen die een warme, vriendelijke en geruststellende houding aannemen, zijn effectiever dan degenen die het consult formeel houden’, aldus Evers die de aanwezigen in sneltreinvaart meevoert langs een variëteit aan onderzoeken naar de effecten van een placebo: ‘Het effect van een pilletje met niks erin, dat toch iets doet’, vat ze samen. Dit effect kan even groot zijn als het effect van de meeste antidepressiva. ‘Er worden veel medicijnen voorgeschreven waarvan je je af kunt vragen wat de toegevoegde waarde ervan is.’ Van de effecten van veel pijnstillers is de helft ook toe te schrijven aan het placebo-effect.’
Ze noemt een onderzoek waarbij de ene groep mensen met artrose aan hun knie werd geopereerd, terwijl de mensen in de andere groep een nep-operatie kregen. Hun knie werd open en dicht gemaakt zonder te opereren. ‘Wie van u zou aan zo’n operatie mee willen doen?’, vraagt ze. ‘Ik zou het niet willen, maar het is de enige manier om te ontdekken of die operatie toegevoegde waarde heeft.’ Het onderzoek had een opvallende uitkomst: ‘De mensen die geopereerd waren, herstelden net zo goed dan de mensen die een nep operatie hadden ondergaan.’
‘Weten dat je een pijnstiller krijgt, maakt dat het extra goed werkt’
Het placebo-effect is een verwachtingseffect, legt ze uit. ‘Je verwacht dat je beter wordt en dat leidt ertoe dat je minder pijn voelt.’ De taal die de arts gebruikt, kan onderscheidend zijn. Een arts die zegt ‘Ik heb een medicijn dat altijd goed werkt en ik verwacht dat effect ook bij u’ zorgt voor een conditionerings- of leereffect bij zijn patiënt. Die voelt de klachten meteen al minder worden.’ Ook de wetenschap dat je een pijnstiller hebt gekregen, werkt positief vanwege het verwachtingseffect. Ze toont een grafiek met een rode en blauwe lijn. De blauwe lijn vertegenwoordigt het effect bij de mensen die wisten dat ze een pijnstiller kregen. De rode lijn geeft het effect aan dat ontstond in de groep die pas gaandeweg hoorde dat ze een pijnstiller hadden gekregen. Toen nam bij hen de pijn af. Dus: ‘Weten dat je een pijnstiller krijgt, maakt dat het extra goed werkt.’
Bij kinderen werkt het placebo-effect meestal nog beter. Waarschijnlijk doordat ze gevoeliger zijn voor suggestie. Ook bij dieren werkt het placebo-effect. En dan bestaat er natuurlijk nog het nocebo-effect. ‘Daar wordt ook al vijftien tot twintig jaar onderzoek naar gedaan en het speelt bij de behandeling van kanker een gigantische rol. Want: wat als je bang bent voor risico’s en bijwerkingen? Onderzoek in twee groepen toonde aan dat de angst voor bijwerkingen tot evenveel bijwerkingen en dezelfde type bijwerkingen leidde bij mensen die geen enkel middel had gekregen.’
‘Het ziekenhuis is zelf ook een nocebo, zeg ik altijd’
‘Ik zeg altijd: het ziekenhuis is zelf ook een nocebo. Dat heb ik zelf ook zo ervaren als patiënt. Dat beseffen we ons helemaal niet. Je komt ergens waar ziekte centraal staat. Je wordt van de een op andere dag van een gezonde omgeving in een nocebo-omgeving gezet.’ Het lezen van bijsluiters op medicijnen creëert ook één groot nocebo-effect, vervolgt ze. ‘Heeft u wel eens een bijsluiter goed gelezen? Ik zou het afraden. Vijf pagina’s aan bijwerkingen, de hoeveelheid negatieve informatie is overweldigend. Alleen al het woord ‘pijn’ is niet fijn en roept al een nocebo-effect op.’
Het placebo-effect werkt ook door op andere niveaus, waarbij Evers laat zien dat het placebo-effect deels vanuit een ander hersengebied afkomstig is als het nocebo-effect. En: ‘Op negatieve informatie reageren we sneller dan op positieve informatie. Zodra we denken dat er gevaar of pijn komt, reageert het immuunsysteem. We zijn beïnvloedbaar.’ Verbale suggesties kunnen een effect verergeren of verminderen. ‘We zijn geneigd sneller pijn of jeuk of iets anders te voelen als we denken dat we het gaan voelen.’
‘Het lichaam kan het effect van een medicijn zelf aanleren’
Dan toont ze een filmpje over conditionering. Twee katten drukken om beurten op het belletje en krijgen na ieder succes voer in hun bakjes. Evers onderzocht hoe conditionering het doorwerkt op het immuunsysteem. Met een aantal sheets over het lerende lichaam gaat ze langs een aantal bevindingen. Bijvoorbeeld dat het lichaam zelf het effect van een medicijn kan aanleren, door het middel eerst aangeboden te krijgen met een geur of smaak. ‘Het lichaam reageert uiteindelijk alsof het dit geneesmiddel krijgt bij enkel het proeven van het drankje of het ruiken van de geur. Dit is al gebeurd met oxytocine, insuline, cortisol. Het effect is niet heel groot en verdwijnt op den duur ook weer, maar het is toch fascinerend dat het lichaam zelf kan leren dat te produceren.’
Wat betekent dit alles voor de klinische praktijk? ‘Kort samengevat betekent het dat de context ertoe doet. Je ervaringen, je emoties, de taal en manier van communicatie van de arts, hoe de behandelcontext eruit ziet.’ Ook als je weet dat het een placebo-effect is, werkt het nog steeds. Dat komt mogelijk door de positieve verwachting die doorspeelt als leereffect.’ Onderzoek toont ook aan dat herstel van mensen beter verloopt als ze goed worden voorbereid op een operatie. ‘Focus dus op iets waar je naar uitkijkt en wat bijdraagt aan het herstel.’
Hoe je mensen het beste informeert over bijwerkingen en risico’s blijft ingewikkeld. Want: ‘Hoe meer je vertelt, hoe groter de kans op een nocebo-effect.’ Met de manier waarop je een boodschap brengt, kan je echter wel verschil maken. ‘Focus je op de pijn, dan wordt die groter. Focus je hoop het welzijn, dan gaat het beter.’
Scholing is belangrijk. Voor zorgprofessionals is een gratis e-learning beschikbaar.
Ze hoopt dat haar lezing inspireert om voordeel te halen uit het effect van placebo en conditionering. ‘We zijn allemaal conditioneerbaar. Probeer het bij uw huisdieren en de mensen om u heen, het werkt doorgaans en voor uw hele leven.’
In de jubileumglossy die verscheen naar aanleiding van het jubileum staat een uitgebreid interview met Andrea Evers.
MMV maakt wekelijks een selectie uit het nieuws over voeding en leefstijl in relatie tot kanker en andere medische condities.
Inschrijven nieuwsbrief
